Từ những chiếc lá xôm có hình dáng gần giống lá xoài, bàn tay tài hoa và sự nhẫn nại không giới hạn của con người đã làm nên kiến trúc nhà ở vô cùng độc đáo ở vùng biên giới Đức Cơ, Gia Lai. Điều đáng nói là những ngôi nhà hoàn toàn bằng lá tự nhiên này đến nay đã gần như biến mất. Hiện chỉ còn một ngôi nhà lá xôm độc nhất vô nhị, như một sự trân trọng, cố gắng níu giữ một nét văn hóa truyền thống trước những thách thức nghiệt ngã của cuộc sống.
Thoạt nhìn, ngôi nhá lá xôm của gia đình ông Rơ Mah Khơn-làng Khóp (xã Ia Krêl) không khác biệt với một ngôi nhà sàn mái tranh thường thấy trong kiến trúc nhà ở của người Jrai. Ngôi nhà nhỏ, nằm khiêm nhường dưới gốc cây sứ trắng. Mái lá in một màu xám đen cũ kỹ trên nền trời xanh thẳm. “Đây là ngôi nhà lá xôm duy nhất và cuối cùng của cả huyện biên giới này”-anh Rơ Mah Bê, cán bộ xã Ia Krêl khẳng định khi ngồi dưới mái lá nghe già Khơn kể chuyện.
 |
| Ngôi nhà lá xôm của gia đình ông Rơ Mah Khơn ở vùng biên Đức Cơ. Ảnh: H.N |
Lá xôm có hình dáng gần giống lá xoài, dài 30 cm, ngang 8-10 cm, chỉ mọc trên núi hoặc trong rừng. Loại lá này được người Jrai dùng để làm nhà tương tự như cỏ tranh, nhưng có độ bền chắc gấp nhiều lần. Thời gian để làm được ngôi nhà lá xôm cũng lâu gấp nhiều lần so với một ngôi nhà tranh bình thường. Già Rơ Mah Khơn kể, suốt nhiều tháng ròng rã, vợ chồng ông cùng những người họ hàng lên núi Yam cách nhà hơn 1 km để hái lá xôm làm nhà. Lá tươi hái về được vợ ông ép thẳng, sau đó, những người phụ nữ trong gia đình và họ hàng dùng tăm ghim từng chiếc lá nhỏ vào thanh nan để làm mái lợp. Công việc kéo dài trong nhiều tháng mới hoàn thành ngôi nhà lá có diện tích chỉ đủ cho 2 người ở, minh chứng cho sự tỉ mỉ, kiên trì và lãng mạn không giới hạn của con người.
Theo già Khơn, làm nhà lá xôm tốn nhiều công sức, thời gian và cần sự giúp sức của cả dòng họ. Những gia đình ít người thân họ hàng không cách gì làm được nhà như vậy nên thường chỉ làm nhà mái tranh, sau này hết tranh thì chuyển sang nhà mái tôn. Già Khơn nói, ông sinh ra, lớn lên dưới mái nhà lá xôm, theo chân cha mẹ đi giúp những người họ hàng dựng nên những ngôi nhà lá tương tự. Ông cũng chứng kiến bao nhiêu buổi họp làng, những đêm kể khan của già làng dưới nhà rông làm hoàn toàn bằng loại lá thiên nhiên này. Ông kể thêm: “Trước đây có những ngôi nhà dài 18-20 m làm hoàn toàn bằng lá xôm. Đó là những gia đình Jrai truyền thống, chung nhiều thế hệ. Người ta cứ nối dài ngôi nhà mãi ra chỉ bằng lá xôm và lồ ô, tre nứa, gỗ lạt, nhưng đó là những ngôi nhà rất bền và đẹp”.
Những ngôi nhà lá xôm giờ đã thưa vắng, thậm chí biến mất theo thời gian. Già Khơn tiếc nuối khi kể về những ngôi nhà lá từng là nét văn hóa độc đáo của người Jrai vùng biên này. Từ sự hoài tiếc ấy, cách đây 5 năm, khi vùng này không còn bóng dáng một ngôi nhà lá xôm nào nữa, ông có ý muốn làm lại một ngôi nhà lá như vậy, vừa để ở, vừa để giữ gìn kiến trúc ông bà để lại. Ông cho hay: “Nhiều người tỏ ý e ngại vì lá xôm bây giờ rất hiếm. Nhưng rồi trước niềm mong mỏi của mình, mọi người ủng hộ, bắt tay thực hiện. Lá xôm tuy khó tìm, khó làm nhà nhưng bền chắc hơn mái tranh. Một ngôi nhà lá xôm có độ bền 15 đến 20 năm mà không phải sửa chữa như mái tranh. Hơn nữa, lá xôm rất khó cháy. Nhà lá xôm còn có ưu điểm là rất mát vào mùa nóng và ấm áp vào mùa lạnh, khi mưa xuống không gây tiếng ồn như mái tôn, mái ngói, chỉ có tiếng trầm đục và người Jrai nào cũng nhớ âm thanh ấy”.
Chính đặc tính ấy mà loài lá thiên nhiên này được người Jrai chọn để làm nhà ở, nhà sinh hoạt, nhà rông của làng. Lối kiến trúc vô cùng độc đáo này được các thế hệ người Jrai sáng tạo, trải nghiệm, tích lũy qua hàng thế kỷ. Từ mái nhà, vách nhà, những chiếc lá xôm nhỏ bé được xếp đều tăm tắp như thách thức sự nhẫn nại mà bất cứ ai nhìn vào cũng phải thốt lên cảm thán. Ngôi nhà lá xôm với 100% nguyên liệu tự nhiên còn là minh chứng cho một cuộc sống hòa điệu với tự nhiên của con người. Già Khơn nói rằng, ông bà quan niệm sống dưới một ngôi nhà lá là cách sống hòa hợp với rừng, với thiên nhiên, được che chở để tránh tai họa, bệnh tật. “Lá xôm gần như biến mất sau những cuộc đốt rừng làm rẫy. Tìm đủ lá xôm làm 1 ngôi nhà nhỏ cũng rất khó. Vì thế, làm được ngôi nhà lá này là sự cố gắng của cả gia đình và dòng họ, không thể làm một ngôi nhà thứ 2 như vậy ở vùng này trong điều kiện hiện nay”-già Rơ Mah Khơn tiếc nuối.
Rừng mất đã khiến người Tây Nguyên xa lạ với chính những kiến trúc do cha ông sáng tạo, tích lũy qua nhiều thế hệ. Cũng giống như những ngôi nhà sàn, nhà dài làm bằng tranh tre đang dần biến mất ở vùng phía Đông, Đông Nam của tỉnh, nhà lá xôm còn biến mất nhanh hơn, dữ dội hơn. Nhưng sự tiếc nhớ giá trị độc đáo này của một tộc người, một nền văn hóa thì như một khúc nhạc buồn âm vang mãi trong lòng người.
Hoàng Ngọc
Baogialai.com.vn
