Hơn 40 năm sống ở Tây Nguyên, tuổi thanh xuân của tôi gắn bó mật thiết với buôn làng và những ngôi nhà sàn. Làng nào trù phú thì có hàng trăm, ít cũng vài chục nóc. Nếu ở các huyện phía Đông Nam tỉnh có những ngôi nhà sàn dài 40-50 m với 4-5 thế hệ sinh sống thì khu vực phía Tây nhà sàn ngắn hơn và thường chỉ có một đến 2 gia đình.
Cứ nhìn vào số bếp trong nhà là biết nhà ấy có bao nhiêu hộ. Nhà sàn thường được làm bằng những cây cột gỗ cà chít hay căm xe, kết nối với nhau hoàn toàn bằng dây mây buộc chặt, mái lợp tranh, vách thưng bằng nứa đan lại, sàn nhà cũng đan bằng cật tre, cật lồ ô, cách mặt đất độ 1,5 m rất thoáng mát. Bên vách, gia chủ hay treo các quả lấy hạt làm giống, dựng gùi, bầu nước, dao rựa…
 |
| Ảnh minh họa |
Thông thường, mới sáng tinh mơ, phụ nữ đã giã gạo chuẩn bị cho bữa cơm sáng. Nắng hửng lên một chút, cánh đàn ông ngồi hút thuốc, chẻ lạt, đan lát… Nhà sàn đong đầy tình cảm của người dân Jrai với chúng tôi, những người con từ miền xuôi xung phong lên Tây Nguyên công tác. Đi về các xã vùng sâu của huyện Chư Pah (ngày ấy hoàn toàn đi bộ), ta có thể ghé vào bất cứ ngôi nhà sàn ở một làng nào đó, cứ bước lên cầu thang, vào nhà, nhất là mùa mưa, là ta có thể cảm nhận được tình cảm ấm áp của những con người hiền lành, chất phác dành cho ta-khách lữ hành.
Bên bếp lửa củi cháy đượm, ta sẽ được gia chủ mời ăn cơm. Bữa cơm ngày ấy có cá suối nấu măng chua đựng trong ống lồ ô, đọt bí vườn nhà luộc còn tươi xanh hoặc phổ biến là món tả pí lù với lá mì-cà đắng-hoa đu đủ đực ăn quen rồi sẽ nghiện đến nỗi sau hàng chục năm vẫn còn thòm thèm cái mùi vị lạ lùng, hấp dẫn, ngon đến thấm tận chân răng.
Cũng bên bếp lửa nhà sàn, nếu là buổi chiều, những người phụ nữ Jrai rất khéo léo khi nướng những quả bắp vừa hái trên nương về. Bắp đã bóc vỏ, dựng đứng cách xa bếp than độ 5-7 phân, chốc chốc lại xoay đi để lộ những hạt bắp đều tăm tắp vừa chín tới, vàng suộm, thoảng mùi thơm ngòn ngọt.
Có những ngôi nhà ở huyện Chư Pah (nay là huyện Ia Grai) qua nhiều thế hệ, cầu thang và tay vịn đã nhẵn bóng. Cứ đi đâu, đường dài, nhìn xa xa thấy làn khói bốc nhẹ lên sau ngọn cây pơ lang là lữ khách có thể vui mừng vì sắp đến làng.
Vậy mà giờ đây nhiều làng không còn nhà sàn nữa. Bạn cứ thử lên xã Ia Dêr (huyện Ia Grai) sẽ thấy điều đáng buồn và đáng lo này. Gần như làng nào cũng không còn một nóc nhà sàn, thay vào đó là những ngôi nhà xây kiên cố, mái ngói đỏ xanh. Vào làng Breng 2, qua làng Blang 1 rồi xuống làng Jut… tìm mỏi mắt vẫn không thấy một nhà sàn nào. Tìm hiểu nguyên nhân mới biết, bên cạnh đời sống vật chất được nâng lên thì một nguyên nhân quan trọng là do không có vật liệu để dựng nhà sàn. Thường muốn làm được một ngôi nhà sàn truyền thống phải tốn ít nhất chục m3 gỗ nhóm II để làm cột, xà, rui, mè… Rồi không thưng vách bằng tre nứa thì phải dùng ván. Bây giờ cũng chẳng còn rừng tranh để cắt về lợp mái. Mây, lồ ô, le, nứa cũng vậy. Do đó, ngôi nhà xây vừa kiên cố lại có đủ vật liệu xây dựng nên bà con có yêu thích nhà sàn đến mấy cũng đành quên!
Tây Nguyên là cái nôi của không gian văn hóa cồng chiêng. Và kiến trúc nhà sàn đã gắn liền với đời sống văn hóa, vật chất của người Tây Nguyên hàng ngàn năm qua. Mặc thời gian cứ qua đi, âm thanh trầm bổng độc đáo đầy quyến rũ của cồng chiêng vẫn cứ vượt nóc nhà rông, len lỏi qua những nếp nhà sàn để đến với các thế hệ người dân nơi đây. Làng Tây Nguyên không còn nhà sàn như mất đi một điều gì vừa thiêng liêng vừa mật thiết. Trước đây, nhiều địa phương có chính sách hỗ trợ đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ xây dựng nhà ở truyền thống như: cấp phép khai thác hoặc bán gỗ giá rẻ với khối lượng tương ứng với quy mô ngôi nhà… Tuy nhiên, do công tác quản lý của cấp có thẩm quyền chưa chặt chẽ, thấu sát nên một số kẻ xấu lợi dụng để khai thác, mua bán gỗ rừng gây phức tạp thêm.
Trước thực trạng này, chính quyền cùng các ngành liên quan nên triển khai công tác bảo tồn như: quản lý chặt việc khai thác gỗ làm nhà của đồng bào dân tộc thiểu số ở địa phương, vận động người dân trở lại làm nhà sàn truyền thống bằng các nguyên-vật liệu bê tông, composite với kiến trúc vừa truyền thống vừa hiện đại để có thể có đời sống sinh hoạt tiện nghi như trong nhà tầng… Phải chăng làm được như vậy là thiết thực trả lại hình ảnh truyền thống của buôn làng Jrai nói riêng và các dân tộc Tây Nguyên nói chung!
Thanh Phong
Baogialai.com.vn
