Dọc dài “xương sống“ Tây Nguyên

Theo phân giới hành chính hiện nay, đường Hồ Chí Minh “bắt” vào địa phận Tây Nguyên tại km 1402, phía Bắc là huyện Phước Sơn (tỉnh Quảng Nam), phía Nam là huyện Đak Glei (tỉnh Kon Tum). Từ đây, chúng tôi vừa bắt đầu một chuyến phượt dọc dài cung đường “xương sống” Tây Nguyên, đến khoảng km 1946, giáp ranh giữa huyện Đak Rlấp (tỉnh Đak Nông) và huyện Bù Đăng (tỉnh Bình Phước)-điểm cuối thuộc địa phận Tây Nguyên.

Đường Hồ Chí Minh-đoạn từ Pleiku đi Kon Tum. (Ảnh nguồn internet)

Nhớ lại ngày 5-5-2000, tại bến phà Xuân Sơn bên sông Son, gần động Phong Nha (tỉnh Quảng Bình), Thủ tướng Chính phủ long trọng nhấn nút phát lệnh khởi công “Đường Trường Sơn công nghiệp hóa-hiện đại hóa”, tức đường Hồ Chí Minh, trải dài thiên lý Bắc-Nam. Mặc dù được nối nhập và nắn sửa nhiều chỗ, song về cơ bản, đường Hồ Chí Minh đoạn ngang Tây Nguyên vẫn là theo quốc lộ 14 cũ.

Đoạn ngang 4 tỉnh Tây Nguyên, đường dài 544 km. Ở đầu Bắc (các huyện Đak Glei, Ngọc Hồi-Kon Tum) và đoạn gần đầu Nam (các huyện Đak Mil, Đak Song-Đak Nông) đường chỉ cách biên giới phía Tây chừng 20 km. Đường chạy hoàn toàn trên miền núi Tây Nguyên, giúp cho khu vực này phá được thế cách trở, khu biệt trong một thời gian dài trước đó. Nói vậy là bởi, ngoài việc là “xương sống” ngược Bắc xuôi Nam thông suốt, nó còn nối với các đường “xương cá” tạt về 2 hướng Đông-Tây thông thoáng. Đây là điều kiện để cho “miền núi đuổi kịp miền xuôi”.

Gần trăm cây số đầu tiên phía Bắc, đường nằm trọn trong lòng quần sơn Ngọc Linh đại ngàn, ngút ngát, nên con đèo Lò Xo quanh co lên ghềnh xuống thác đến vài mươi cây số, ngoạn mục và hùng vỹ. Năm 1941, khi bị lưu đày tại đây (Căng an trí Đak Glei), nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Đường lên đỉnh núi Đak Glei/Hiu hiu gió lạnh, sương dày vắng chim/Gà đâu gáy động im lìm/Mơ mơ mấy xóm tranh chìm trong mây”. Cũng tại khu vực này, có một đoạn chừng trên 30 cây số (từ suối Đak Ven đến mấy thôn Đak Sút) chính là cung đường vào năm 1931-1932 thực dân Pháp bắt tù chính trị Ngục Kon Tum lao động khổ sai xoi mở, chỉ trong 6 tháng mà có trên 200 người bỏ xác! (bình quân 1 km đổi 6-7 mạng người).

Dọc dài đường đi, ngoài cảnh quan ngoạn mục của núi rừng hoang vu, thảo nguyên thông thoáng, đường còn ngang qua các khu đô thị đông đúc dân cư (những cột cây số chỉ ghi áng chừng điểm trung tâm): Khoảng km 1437-1439 là thị trấn Đak Glei. Khoảng km 1485-1488 là thị trấn Plei Kần. Khoảng km 1508-1509 là thị trấn Đak Tô. Khoảng km 1530-1932 là thị trấn Đak Hà. Thành phố Kon Tum, thủ phủ đầu tiên của gần như toàn khu vực Tây Nguyên những năm đầu thế kỷ XX, có thể tính từ khoảng km 1546-1555. Khoảng km 1585 là thị trấn Phú Hòa. Khoảng km 1595-1605 là phố núi Pleiku mộng mơ lãng mạn với “Em Pleiku má đỏ môi hồng/Ở đây buổi chiều quanh năm mùa đông” và những “Mắt Pleiku-Biển Hồ đầy”. Khoảng km 1635 là thị trấn Chư Sê. Khoảng km 1651 là thị trấn Nhơn Hòa. Khoảng km 1699 là thị trấn Ea Drăng. Khoảng km 1722 là trung tâm huyện Krông Búk mới vừa “bị” đẩy ra phía Bắc sau khi “nhường” khu đô thị phía Nam cho thị xã Buôn Hồ ở km 1734. Qua Buôn Hồ, xéo ngang một góc huyện Cư Mgar, vào địa phận TP. Buôn Ma Thuột trải dài từ khoảng km 1763-1793. Buôn Ma Thuột cách xa Buôn Đôn nổi tiếng xứ sở của voi chừng 40 cây số, nhưng đến đây không thể không sực nhớ lại cảnh tượng được tả vào ngày 17-2-1933 trong cuộc đón rước vua Bảo Đại đi kinh lý: “3 giờ 15 phút, tới Ban Mê Thuột. Cách Ban Mê Thuột chừng 3 cây số đã có người Thượng gái, trai chia nhau ngồi hai bên đàng cái mà chực hầu(…). Lại còn một quang cảnh lạ nữa, là voi đứng đóng hầu một dãy dài gần một cây số. Đếm cả thảy 162 con”. Khoảng km 1794 là thị trấn Ea Tling. Khoảng km 1836 là thị trấn Đak Mil. Khoảng km 1865 là thị trấn Đức An. Khoảng km 1898 là thị xã Gia Nghĩa (trước năm 1975 nơi đây gọi là Quảng Đức). Khoảng km 1925 là thị trấn Kiến Đức-khu đô thị cuối cùng của cung đường này.

Như vậy, trên cung đường 544 km, có đến 18 khu trung tâm đô thị (thành phố, thị xã, thị trấn). Ấy là chưa kể các thị tứ (trung tâm xã) cũng đông đúc như một thị trấn. Tính bình quân, cứ khoảng 30 km lại có một khu đô thị với đầy đủ các dịch vụ cần thiết, rất thuận tiện cho người lữ hành đường bộ khi gặp sự cố cần phục vụ sửa chữa xe cộ, cần cấp cứu bệnh tật, hay muốn dừng chân nghỉ lại để tham quan.

Đường ngang qua nhiều vùng văn hóa phong phú và đặc sắc của các dân tộc Tây Nguyên anh em, như: Giẻ Triêng, Xê Đăng, Bahnar, Jrai, Ê Đê, M’Nông… Do vậy, cung đường đã thu hút nhiều nhóm “phượt”, được nhiều đoàn caravan, nhiều tour du lịch sinh thái-văn hóa… chọn làm hướng lữ hành để thưởng ngoạn cảnh quan hoang sơ rừng núi, để rẽ ngang cắt dọc tham quan các vùng biên giới, các di tích lịch sử hoặc tìm hiểu bản sắc văn hóa địa phương.

Kể từ những năm đầu thế kỷ XXI (khi đường Hồ Chí Minh thông xe), các tuyến xe khách Bắc-Nam, xe tải, xe con, xe máy… từ khu vực phía Nam cũng đều chọn đi đường này để ra phía Bắc. Ấy là do: cự ly được rút ngắn hơn so với vòng xuống quốc lộ 1A; đường miền núi mát mẻ trong lành hơn cái nắng nóng gay gắt ở đồng bằng miền Trung; lưu lượng xe cộ và người cũng thưa vắng hơn, tránh được các khu đô thị đông đúc chật hẹp ở đồng bằng…

Đi dọc cung đường, điều không thể bàn cãi là ai cũng nhận ra đây là miền đất bazan màu mỡ, trù phú, đầy tiềm năng với những rẫy những vườn, nào là cà phê, hồ tiêu, cao su, điều… bạt ngàn xanh mướt mát. Hương hoa cà phê dìu dịu, mùi nhựa thông hăng hắc, mùi đất núi hương rừng thơm thoảng suốt dọc dài trong gió… Một cảm giác trong lành, bình yên và sảng khoái.

Nói thì nói vậy, song kèm theo cũng là mối lo về hệ môi trường sinh thái đang dần bị xâm hại. Nhớ lại gần trăm năm trước, khi vua Bảo Đại kinh lý các tỉnh Tây Nguyên, cảnh sắc dọc đường này được miêu tả như sau: “Ngày 17-2-1933. (Từ Kon Tum-N.V) khải giá xuống Ban Mê Thuột. 8 giờ 40 phút, đến Pleiku (…). Đường đi giữa rừng. 10 giờ 5 phút, đến địa đầu Darlac (…). 10 giờ 50 phút, tới trạm Gia Leo (Éa Léao), giá ngừng lại (…). Ở đó im mát. Phía trên tay trái có một cái khe có cầu, bốn bề rừng rậm cây xanh, cảnh cũng đìu hiu tịch mịch”.

Từ cảnh quan “đường đi giữa rừng”, “bốn bề rừng rậm cây xanh, cảnh cũng đìu hiu tịnh mịch”, thế mà mới gần trăm năm sau, cũng cung đường này, khách lữ hành sau cái “mát mắt” với màu xanh rẫy vườn là cái “nhức mắt” với bao la đồi núi trọc trơ vây bủa xa ngoài những khuôn vườn, rẫy mọc ra tự phát, đại trà. Đã có nhiều cảnh báo và kêu cứu về nạn phá rừng Tây Nguyên và canh tác không theo quy hoạch, kế hoạch. Voi rừng đã trở thành quý hiếm, cây rừng đã bị đẩy lùi xa, nguồn nước (kể cả mạch nước ngầm) cũng đang bị khoan đào vắt kiệt… Giật mình, sực nghĩ đến những mùa khô Tây Nguyên!

Người viết đã cố ý dẫn lại vài miêu tả “ngày xưa” để so sánh với “ngày nay”, không biết người “ngày sau” khi ngang qua đây sẽ miêu tả tiếp thế nào nếu không có sự ý thức, quản lý và quy hoạch đồng bộ, hữu hiệu!

Đường cũng ngang qua nhiều địa danh và chứng tích lịch sử-văn hóa cho những ai quan tâm thăm viếng; ngang qua bao nhiêu cảnh sắc vừa kỳ vỹ vừa nên thơ của núi non đại ngàn và thảo nguyên bát ngát. Nếu ở đầu Bắc là núi non hùng vỹ tiêu sơ thì đầu Nam lại là một cung đường thoáng đãng phong quang; đặc biệt từ vùng núi lửa Đak Mil tại khoảng km 1844 trở dài vào Nam là cung đường lượn lờ những “đường cong mềm mại” rất đẹp mắt, ngoạn mục.